کارشناس اداره نظارت و ارزیابی فرآورده های طبیعی، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو بررسی کرد :
پسماندهای دارویی و روش های دفع آنها (امحاء)
روابط عمومی معاونت غذا و دارو دانشگاه ایران- یکی از موارد شایان توجه در زمینه حفظ و ارتقای شاخص سلامت فرد و جامعه، برخورد صحیح، آگاهانه و هماهنگ با تکنولوژی¬ های جدید و کارآمد در مبحث پسماند و مدیریت پسماند، از جمله پسماند اقلام دارویی و شیمیایی می باشد. پسماند یا زباله، به مواد جامد، مایع و گاز (غیر از فاضلاب) گفته میشود که به¬طور مستقیم یا غیر مستقیم، حاصل فعّالیّت انسان بوده و از نظر تولید کننده زاید تلقی میشود. در این مقاله دکتر علی قائمی نیا و نازنین نادری کارشناسان اداره نظارت و ارزیابی فرآورده های طبیعی، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو دانشگاه ایران به بررسی پسماند های دارویی و انواع روش های دفع و امحای آنها می پردازند.
پسماندهای دارویی و روش های دفع آنها (امحاء)
یکی از موارد شایان توجه در زمینه حفظ و ارتقای شاخص سلامت فرد و جامعه، برخورد صحیح، آگاهانه و هماهنگ با تکنولوژی های جدید و کارآمد در مبحث پسماند و مدیریت پسماند، از جمله پسماند اقلام دارویی و شیمیایی می باشد. پسماند یا زباله، به مواد جامد، مایع و گاز (غیر از فاضلاب) گفته میشود که به طور مستقیم یا غیر مستقیم، حاصل فعالیت انسان بوده و از نظر تولید کننده زاید تلقی میشود. پسماندها به پنج گروه تقسیم میشوند: پسماندهای عادی، پسماندهای پزشکی، پسماندهای ویژه، پسماندهای کشاورزی و پسماندهای صنعتی. پسماندهای ویژه به کلیۀ پسماندهایی گفته میشود که به دلیل بالا بودن حدّاقل یکی از خواص خطرناک از قبیل سمیّت، بیماریزایی، قابلیت انفجار یا اشتعال، خورندگی و مشابه آن به مراقبت ویژه نیاز داشته باشد. پسماندهای ناشی از آماده سازی و استفاده از محصولات داروسازی جزء پسماندهای ویژه محسوب میشوند.
در صورت عدم مدیریت مناسب و استفاده از روش های نامطلوب، سلامت جامعه و محیط زیست در معرض خطر قرار می دهد؛ به طوری که بازگشت داروهای تاریخ گذشته و یا مشکل دار به چرخه مصرف و یا امحای ناقص آنها از جمله استفاده از غلطک، باعث به خطرافتادن سلامت افراد می شود.
پسماندهای دارویی شامل کلیۀ پسماندهای شرکت های دارویی در اشکال مختلف اعم از تولیدی، وارداتی و توزیع کننده میباشد. ضایعات ممکن است در فرآیند تولید، بسته بندی، بارگیری و حمل کالا توسط تأمین کننده ایجاد گردد (ضایعات تولید) یا در عملیات داخلی انبار (از جمله بارگیری، تخلیه، چیدمان، جابجایی، عملیّات آماده سازی سفارش مشتری و نظافت) یا در حین توزیع کالا، رخ دهد (ضایعات ناشی از توزیع) و یا به دلیل اتمام تاریخ مصرف فرآورده ایجاد شود. به عمل معدوم نمودن ضایعات، «امحاء» گفته میشود.
انواع روش های امحاء و شرایط مورد نیاز آن
قدیمی ترین و متداول ترین روش امحاء زباله های خشک، انتقال به مراکز دفن است که به سه طریق انجام میشود. دفن باز (بدون کنترل و غیرمهندسی)، دفن مهندسی و دفن بهداشتی و مهندسی با تکنیک بالا. دفن زباله در مراکز غیر مهندسی، از متداولترین روش هایی است که در کشورهای در حال توسعه مورد استفاده قرار میگیرد. این مراکز، محل دفن زباله های خطرناک و خانگی بوده که به صورت غیر مهندسی طراحی شده و فاقد امکانات ایمنی هستند. مراکز فوق به علت غیر استاندارد بودن، برای امحاء دارو مناسب نیستند. در روش دفن مهندسی، مراکز دفن به صورتی طراحی شده اند که مانع نفوذ شیرابه یا مواد شیمیایی به آبهای سطحی و عمقی می شوند. به طور حتم بهترین مکان برای دفن ضایعات دارویی، مراکز دفن طراحی شده با تکنیک های مهندسی بالا است.
به طور کلّی مراکز دفن بهداشتی و اصولی به مراکزی اطلاق میگردند که به صورت مهندسی طراحی و ساخته شده و دارای تمام استانداردهای لازم به عنوان محل دفن بوده و مدیریت آنها نیز به صورت اصولی صورت میگیرد. این گونه مراکز دفن، بهترین انتخاب جهت دفن ضایعات دارویی میباشند، زیرا بر طبق قوانین مهندسی گود برداری و عایق بندی شده اند؛ به طوری که امکان نفوذ یا جذب شیرابه توسط آبهای جاری و یا آبهای زیرزمینی در این مراکز وجود ندارد. زباله ها به طور روزانه در این مراکز انباشته و متراکم شده و سپس به وسیله لایه ای از خاک پوشیده میشوند که این پوشش خاک به عنوان لایه بهداشتی عمل مینماید.
ب) غیر متحرک سازی پسماندها (کپسوله کردن)
کپسوله کردن، به معنی تثبیت ضایعات دارویی در محفظه های پلاستیکی یا فلزی است که باید قبل از استفاده به درپوش تجهیز شده باشند. بعد از ریختن داروها در محفظه ها، به میزان 60 درصد از حجم باقی مانده به وسیله سیمان یا مخلوطی از سیمان و آهک انباشته میگردد. فوم پلاستیکی با شن قیراندود شده نیز میتواند مورد استفاده قرار گیرد.
پ) تثبیت کردن:
تثبیت کردن مواد دارویی روشی متفاوت از کپسوله کردن است. در ابتدا جداسازی پاکت ها یا بسته های کاغذی و پلاستیکی از داروها و خارج کردن داروها از پوشش های آنها صورت میگیرد. سپس مواد دارویی با استفاده از مخلوطی از سیمان و آهک و آب به صورت ملات همگن در میآیند. ملات به دست آمده به وسیله کامیون مخلوط کن کاملاً همگن میگردد. این روش کم هزینه بوده و با استفاده از تجهیزات غیر حرفه ای امکان پذیر است.
ت) سیستم فاضلاب
برخی از فرآورده ها را میتوان با گرفتن تأییدیه از سازمان غذا و دارو و سازمان حفاظت محیط زیست، بعد از رقیق سازی با آب و در حجم کم به تدریج وارد سیستم فاضلاب صنعتی شرکت نمود. این روش باید به گونه ای اجرا گردد که هیچگونه خطر زیست محیطی را ایجاد ننماید.
ث) سوزاندن در مخازن باز
مواد دارویی به هیچ وجه نباید در مخازن روباز یا کوره های زباله سوز با حرارت کم سوزانده شوند. زیرا احتمال انتقال مواد سمی به هوا و آلودگی آن بسیار خواهد بود. اگر جعبه های مقوایی و کاغذها غیر قابل بازیافت باشند، میتوان آنها را سوزاند، ولی از سوزاندن جعبه های پلاستیکی پی وی سی باید جداً خودداری نمود.
ج) کوره های زباله سوز با درجه حرارت متوسط
کوره های زباله سوز دو مخزنه با درجه حرارت متوسط در بسیاری از کشورها در دسترس بوده و در موارد اضطراری میتوانند به عنوان دستگاه امحاء مواد دارویی به کار روند. درجه حرارت این گونه زباله سوزها حدّاقل 850 درجه سانتیگراد میباشد و دود حاصله حدّاقل به مدّت دو ثانیه باید در کوره دوّم باقی بماند.
چ) سیستم جدید زباله سوز با درجه حرارت بالا
کوره پخت سیمان میتواند به صورت ویژه جهت امحاء ضایعات دارویی، مورد استفاده قرار گیرد زیرا در مراحل پخت سیمان درجه حرارت مواد اوّلیه به بالای 1450 درجه سانتیگراد رسیده و درجه حرارت گاز تولید شده نیز بالای 2000 درجه سانتیگراد است. زمان توقف گاز در این درجه حرارت، تنها چند ثانیه به طول میانجامد. در این حالت مواد ارگانیک به کار رفته در داروها تجزیه شده و احتراق سمی بهوجود آمده میتواند به وسیله فیلترهای مناسب جذب گردند. ضایعات دارویی میتوانند به صورت بسیار کم (در حدود 5 درصد) به همراه سوخت به کوره اضافه و به این روش امحاء شوند. جهت جلوگیری از اختلال در بحث سوخت رسانی بهتر است مواد خارجی شامل قوطی، پاکت و پوشش های آلومینیومی جدا شده و داروها به صورت خرد شده وارد سیستم شوند.
ح) تجزیه شیمیایی
در صورتی که زباله سوز مناسب در دسترس نباشد؛ استفاده از روش های تجزیه شیمیایی بر طبق دستورالعمل کارخانجات تولیدی میتواند جهت تجزیه و دفن اصولی مورد استفاده قرار گیرد. تکنیک بیاثر سازی شیمیایی یا خنثی سازی به روش شیمیایی، یک روش زمانبر و سخت بوده و مستلزم در دسترس بودن مواد شیمیایی قابل استفاده میباشد. این روش برای امحاء محموله های کوچک داروها مناسب است و در صورتی که محموله دارویی مورد نظر، حجیم یا به میزان زیاد باشد (بیشتر از 50 کیلوگرم مواد دارویی)، استفاده از این روش امکان پذیر نخواهد بود.
روش های امحاء پیشنهادی براساس دسته و شکل دارویی
بهترین روش برای امحاء این گروه از داروها، به دلیل ناپایداری ترکیب آنها، سوزاندن است. اگر استفاده از زباله سوز امکان پذیر نباشد، روش کپسوله کردن یا تثبیت کردن از جمله روش هایی است که برای امحاء این گونه داروها پیشنهاد میگردد. این مواد را نباید در سیستم فاضلاب تخلیه نمود، چراکه به علّت خاصیت میکروب کشی، باکتری های فعال در تصفیه آب را نیز از بین برده و باعث توقف عمل بیولوژیکی تصفیه آب خواهد شد. این گروه از داروها هرگز نباید بدون تثبیت دور ریخته شوند.
ب) ترکیبات ضد عفونی کننده
برخی از ترکیبات این گروه با قدرت میکروب کشی زیاد مانند لیزول (اسید کرسیلیک 50%) دارای تاریخ مصرف مشخصی هستند. میتوان آنها را در مراکز امحاء مواد شیمیایی و یا در کوره های پخت سیمان امحاء نمود. چنانچه این روش امکانپذیر نباشد میتوان از روش تثبیت استفاده نمود.
پ) داروهای آنتی نئوپلاستیک و ایمونوساپرسیو
این دسته دارویی اگر خواسته یا ناخواسته وارد طبیعت شوند، اثرات سوء خطرناکی به بار خواهند آورد و با تأثیر بر رشد یا تکثیر سلول ها، میتوانند آثار مخربی بر حیات وحش داشته باشند. به همین دلیل امحاء آنها باید با حساسیت ویژهای انجام شود. این گروه باید مجزا از دیگر داروها نگهداری شده و در ظروف مناسب بسته بندی گردیده و به تولید کننده عودت داده شوند. چنانچه عودت آنها امکانپذیر نباشد با استفاده از کورۀ زباله سوز دو محفظه ای با درجه حرارت در حدود 1200 درجۀ سانتیگراد در محفظۀ دوّم امحاء گردند.
این گروه از داروها خاصیت تجزیه پذیری طبیعی داشته و در طبیعت تجزیه میشوند. به همین دلیل برخی از داروهای این گروه مانند ویتامین ها را میتوان در آب رقیق کرده و به سیستم فاضلاب وارد نمود. محلول های غیر خطرناک از قبیل نمک ها، آمینواسیدها ، لیپیدها یا گلوکزها را میتوان در غلظت های متفاوت بعد از رقیق کردن به سیستم فاضلاب صنعتی وارد کرد (با مجوز سازمان محیط زیست و سازمان غذا و دارو). میتوان داروهای خوراکی مایع را با استفاده از سیمان به صورت کپسوله شده در آورده و به این روش نیز امحاء نمود. روش دیگر امحاء اینگونه مواد، استفاده از کوره های زباله سوز با درجه حرارت بالا و استفاده از کوره های پخت سیمان میباشد. این روش امحاء صرفاً برای مایعات غیر پرخطر مورد استفاده قرار میگیرد.
این گروه داروها باید با قرار گرفتن بر روی یک سطح سفت و محکم، مانند سطوح سیمانی به صورت له شده در آیند. البتّه استفاده از مخازن فلزی و خرد کردن آنها با یک جسم سخت، مانند چکشهای قوی نیز میتواند مناسب باشد. بعد از مرحلۀ خرد کردن، خرده های شیشه، جمع آوری شده و داخل مخازن مناسب که مخصوص حمل شیشه میباشند قرار گرفته و جهت دفن به محل دفن زبالهها حمل میگردند. آب یا مایع حاصل از خردکردن نیز بعد از رقیق سازی به روش های اشاره شده در بالا، میتواند امحاء گردد. آمپول های حاوی داروهای پرخطر مانند داروهای آنتی نئوپلاستیک، ایمونوساپرسیو و آنتی بیوتیک ها و... نباید له شوند و یا ترکیبات آنها وارد سیستم فاضلاب گردد. جهت امحاء این گونه آمپول ها استفاده از روشهای ویژه، ضروری است.
جهت امحاء افشانه های گازی و استنشاقی نباید آنها را سوزاند؛ چرا که در صورت انفجار، باعث آسیب کارگران و نیز تخریب تجهیزات کوره های زباله سوز خواهد شد. اگر این گونه داروها جزء داروهای پرخطر نباشند، میتوان آنها را به روش دفن مهندسی امحاء نمود و در صورت پرخطر بودن باید از روش تثبیت و سپس دفن استفاده نمود.
با در نظر گرفتن جمیع جهات و به منظور حفظ شرایط زیست محیطی، باید گفت که بهترین روش مورد تأیید جهت از بین بردن ضایعات اقلام دارویی، غیرقابل استفاده و خارج کردن آنها از چرخه مصرف، امحای این فرآورده ها توسط شرکت های امحاءکننده دارای مجوز معتبر از سازمان غذا و دارو میباشد. مسؤولیت فراهم آوردن شرایط مناسب جهت امحاء و هم چنین همراهی و نظارت بر انجام روند صحیح فرآیند امحاء و تهیه گزارش بر عهده مسئول فنی شرکت متقاضی می باشد. گزارش ضایعات باید شامل نام محصول، شماره سری ساخت، تعداد یا مقدار ضایعات، علت ضایعات، دوره زمانی جمع آوری ضایعات و محاسبه ارزش ریالی هر قلم و جمع کل ریالی ضایعات باشد.
تهیه شده توسط دکتر علی قائمی نیا و نازنین نادری کارشناسان اداره نظارت و ارزیابی فرآورده های طبیعی، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو
کامنت