"مروري بر ويژگي‌ها و خواص درماني گياه سنبل‌الطيب اروپائي"


روابط عمومي معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکي ايران _احتمالا نام والرين از والريوس به عنوان اولين شخصي که از خواص درماني اين گياه استفاده کرده در تاريخ ثبت شده است؛ و يا از واژه لاتين valere به معني سلامتي و تندرستي گرفته شده است. اين گياه حداقل ????سال است که داراي مصارف درماني مي‌باشد. 
گياه‌شناسي
گياه علفي پايا با نام علمي Valerina officinalis L. متعلق به خانواده  Valerianacea داراي ساقه‌هاي زيرزميني(ريزوم)، ساقه ميان‌تهي به ارتفاع ???-?? سانتي‌متر، برگ روييده از قاعده روي ساقه، شانه‌اي فرد، داراي ??-?? برگچه خنجري و دندانه‌دار که برگ‌هاي پاييني داراي دمبرگ و برگ‌هاي بالايي فاقد دمبرگ است. گلها دوجنسي به رنگ صورتي تا سفيد براق درگل آذين به شکل گرزن مرکب، روييده در سر شاخه با عطر زياد. 
پراکندگي
علفزارها، بوته‌زارها و جنگلهاي نمناک يا خشک. اکثر نواحي اروپا عمدتا اروپاي مرکزي و مناطق معتدل آسيا مي‌رويد. در آمريکاي شمالي نيز کشت شده است. اين گونه اخيرا در ايران در ناحيه آذربايجان شرقي کشت شده است.
ويژگي‌هاي ماکروسکوپيک
ريزوم پس از خشک شدن تا ?? ميلي‌متر طول و ?? ميلي‌متر قطر دارد واستوانه‌اي شکل يا مخروطي وارونه با قاعده‌اي طويل و فشرده.داراي رنگ زرد مايل به قهوه‌اي و يا قهوه‌اي تيره با ساقه‌اي مدور و جاي زخم برگ روي آن است. ريزوم شامل ريشه‌هاي فرعي ضخيم به رنگ قهوه‌اي تيره يا روشن است که دور يک تار نازک با بافت چوبي قرار دارد. ريشه به صورت طولي چروکيده و تقريباً???ميلي‌متر طول و?-?ميلي‌متر قطر دارد و شکل آن تقريبا استوانه‌اي و تقريباً همرنگ با ريزوم است. ريشه‌هاي فرعي که بيشترين ميزان اسانس روغني را دارند ترد و شکننده هستند و با ترک‌هاي کوتاه و به‌شکل شاخي شکسته‌ مي‌شوند و درون آنها متمايل به سفيد يا زرد است. وقتي گياه به درستي خشک شود، تنها رايح? ضعيف اسيد والريک مانند دارد که با گذشت زمان اين رايحه بيشترمي‌شود. وقتي به درستي خشک نشود يا کهنه باشد بويي خاص و قوي دارد که بر اثر هيدروليز آنزيمي استرهاي والپوترياتها (ايزووالريک اسيد و هيدروکسي والريک اسيد) ايجاد مي‌شود.  از نظر طعم ابتدا کمي شيرين و کافور مانند و سپس ته مزه کمي تلخ و تند است.


شرايط نگهداري
در ظروف در بسته به دور از نور، هوا و رطوبت نگهداري شود. اگر گياه در مکاني با رطوبت بسيار بالا نگهداري شود، در آن هيدروکسي والرنيک اسيد که حاصل تجزي? استوکسي والرنيک اسيد است، ايجاد مي‌شود. شرايط نامناسب نگهداري ممکن است باعث زوال چشمگير ماده شود. اگرچه اسانس روغني نسبتاً با ثبات است، ولي اگر در معرض هواي زياد قرار بگيرد تبخير مي‌شود. اسانس روغني در پودر سنبل‌الطيب به سرعت تخريب مي‌شود. در پودر ريشه طي شش ماه ميزان اسانس روغني ممکن است تا %?? کاهش پيدا کند. والپوترياتها نسبت به رطوبت، دماي بالاي °C??  محيط اسيدي حساس هستند و به همين دليل در محصولات تجاري بعد از ?? روز از بين مي‌روند.
ترکيبات
ايريدوييدها شامل والپوتريات‌ها (??-?? %) عمدتا متشکل از ايزووالترات، ايزو والراکسي هيدروکسي ديرو والترات و روغن فرّار (?-?/? %) عمدتا متشکل از بورنيل ايزووالرنات و ايزووالرنيک اسيد، همچنين حاوي آلکالوئيدهاي پيريديني و مشتقات کافئيک اسيد است.
اثرات درماني 
سنبل‌الطيب به تنهايي و يا در ترکيب با ديگر گياهان آرامبخش و ضداسپاسم منحصراً براي تسکين علائم بي‌خوابي، بي‌قراري و اسپاسم‌هاي ناشي از تنش‌هاي عصبي به‌کار مي‌رود. مانند ديگر آرامبخش‌ها براي استفاده از آن بايد علل اصلي شرايط پيش آمده به درستي مشخص شود. مصرف خوراکي ريشه سنبل‌الطيب در بي‌قراري‌ها و اختلالات خواب با منشا عصبي توسط German Commission E مورد تاييد قرار گرفته است.
در گذشته از آن براي بيماران کم‌توان، ضعيف و درگير ضعف عضلاني به‌کار مي‌رفت. همچنين به عنوان برطرف کننده بي خوابي، آرام بخش ، ضد سردرد و تپش قلب مصرف سنتي دارد.
سنبل‌الطيب به صورت باليني براي شرايط گوناگوني که مرتبط با سيستم عصبي است به‌کار مي‌رود؛ اين شرايط عبارتند از ناراحتي‌هاي عصبي دوران يائسگي و گرگرفتگي‌ها، آسم عصبي، کنترل تشنج نوزادان، حملات صرع يا رعشه‌هاي خفيف، دردهاي شکمي دوران قاعدگي، کمک به بيخوابي‌هاي عمومي و اختلال در الگوي خواب (??دقيقه قبل از خواب استفاده شود)، سردردهاي عصبي، کنترل علائم کم توجهي دراختلال بيش فعالي (ADHD)، اضطراب، اسپاسمهاي شکمي و قولنج. 
احتياطات و  منع مصرف 
مصرف سنبل‌الطيب توسط بيماران داراي سابقه ابتلا به بيماري‌هاي کبدي ممنوع است.
مصرف سنبل‌الطيب در بيماران نيازمند عمل جراحي ممنوع است.
استفاده از اين گياه در دوران بارداري و شيردهي بدون نظارت پزشک ممنوع است.
استفاده از اين گياه در کودکان زير ?? سال و کوچکتر  بدون نظارت پزشک ممنوع است.
عوارض جانبي 
در افراد حساس سنبل‌الطيب ممکن است باعث تپش قلب و ايجاد حالت عصبي شود. سردردهاي گهگاه و  ناراحتي دستگاه گوارش در يک مطالع? باليني گزارش شده است. مصرف درازمدت اين گياه ممکن است منجر به بروز عوارضي نظير سردرد، بي‌قراري، بي‌خوابي، گشاد شدن مردمک و  اختلالات ناشي از عملکرد قلب گردد. گياه مزبور در موارد بسيار نادر نيز موجب واکنش‌هاي آلرژي تماسي شده است.
تداخلات دارويي
از جمله تداخلات پرمخاطره سنبل‌الطيب، مي‌توان به تداخل گياه مزبور با داروهاي داراي سميت کبدي و ساير گياهان داراي پتانسيل ايجاد سميت کبدي اشاره نمود. در صورت ضرورت مصرف همزمان، بايد دقت کافي در کنترل علائم و نشانه‌هاي ناشي از سميت کبدي لحاظ گردد.
مصرف همزمان گياه با الکل، منجر به افزايش اثر آرام‌بخش آن شده و پس از مصرف بايد از رانندگي و کار با ماشين‌آلاتي که نياز به هشياري کاربر دارند، اجتناب شود.
مصرف همزمان گياه با باربيتوراتها به دليل افزايش آثار سرکوبگر دستگاه عصبي توسط باربيتوراتها ممنوع است. در صورت مصرف همزمان، بيمار بايد از نظر علائم مربوط به کاهش فعاليت بيش از حد دستگاه عصبي مرکزي با دقت کنترل شود.
مصرف همزمان اين گياه با بنزوديازپين‍ها ممکن است موجب افزايش فعاليت کاهش‌يافته دستگاه عصبي مرکزي يا کاهش اثربخشي بنزوديازپين‌ها شود. در صورت ضرورت مصرف همزمان، پس از مصرف بايد از رانندگي و کار با ماشين‌آلاتي که نياز به هشياري کاربر دارند، اجتناب شود. همچنين تغييرات مربوط به اثر بنزوديازپين‌ها بايد با دقت کنترل شود.
مصرف همزمان اين گياه با فرآورده‌هاي حاوي آهن، ممکن است منجر به تشکيل کمپلکس غيرمحلول در آب و غير قابل جذب گردد. در صورت مصرف همزمان، ضروري است حداقل ?-? ساعت فاصله زماني لحاظ گردد.
 مصرف همزمان اين گياه با لوپراميد ممکن است منجر به بروز علائمي نظير گيجي، هيجان و اختلال جهت‌يابي شود. در صورت مصرف همزمان، بيمار بايد از نظر علائم مربوط به تغيير خلق و خو به دقت کنترل شود.
مصرف همزمان اين گياه با ضددردهاي اپيوئيدي ممکن است موجب کاهش فعاليت دستگاه عصبي مرکزي شود. بنا بر اين بايد از مصرف همزمان آنها اجتناب گردد. در صورت مصرف همزمان بايد از رانندگي و کار با ماشين‌آلاتي که نياز به هشياري کاربر دارند، اجتناب شود.


محصولي که تحت عنوان سنبل‌الطيب در بازار گياهان دارويي ايران عرضه مي‌شود، عمدتا ريشه‌هاي سنبل‌الطيب هندي با نام علمي Nardostachs jatamansi DC است که در ايران رويش نداشته و از کشورهاي جنوب شرقي ايران، به خصوص هندوستان به ايران وارد مي‌شود. سنبل‌الطيب هندي داراي بوي کاملا شبيه سنبل‌الطيب اروپايي است و هر دونوع سنبل‌الطيب و فرآورده‌هاي حاوي آنها به عنوان برطرف کننده بي‌خوابي، آرام‌بخش، ضد سردرد و تپش قلب مصرف سنتي دارند.


تهيه شده توسط اداره نظارت و ارزيابي فرآورده هاي طبيعي سنتي و مکمل معاونت غذاودارو دانشگاه علوم پزشکي ايران 

منابع:
PDR for Herbal Medicines, ?rd ed. Thomson PDR Healthcare Inc. ????:???.
WHO Monographs on Selected Medicinal Plants. Vol.?. Geneva: WHO Publications, ????: ???-???.
American Herbal Pharmacopoeia & Therapeutic compendium: Valerian Root. USA. ????
Blumenthal M. Herbal Medicine Expanded Commission E Monographs. Newton: Integrative Medicine Communications: ????:???.
Chetan N. Lanje, Swapnil R. Patil, AM. Wankhade. Medicinal Natural Drug of Valerian (Valerina Officinalis): An Over Review. Am. J. PharmTech Res. ????; ??(??)
امين،غلامرضا. متداولترين گياهان دارويي سنتي ايران. تهران: انتشارات دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني تهران و مرکز تحقيقات اخلاق و تاريخ پزشکي، چاپ دوم، ????:???
دلنوازي، محمدرضا و همکاران. گياهان دارويي نگرشي مبتني بر شواهد و مستندات علمي به همراه احتياطات مصرف در بارداري و شيردهي. تهران: براي فردا، ????: ???