پسماندهای دارویی و روش های دفع آنها (امحاء)

یکی از  موارد شایان توجه در زمینه حفظ و ارتقای شاخص سلامت فرد و جامعه، برخورد صحیح، آگاهانه و هماهنگ با تکنولوژی­ های جدید و کارآمد در مبحث پسماند و مدیریت پسماند، از جمله پسماند اقلام دارویی و شیمیایی می باشد. پسماند یا زباله، به مواد جامد، مایع و گاز (غیر از فاضلاب) گفته می‌شود که به ­طور مستقیم یا غیر مستقیم، حاصل فعالیت انسان بوده و از نظر تولید کننده زاید تلقی می‌شود. پسماندها به پنج گروه تقسیم می‌شوند: پسماندهای عادی، پسماندهای پزشکی، پسماندهای ویژه، پسماندهای کشاورزی و پسماندهای صنعتی. پسماندهای ویژه به کلیۀ پسماندهایی گفته می‌شود که به دلیل بالا بودن حدّاقل یکی از خواص ‌خطرناک از قبیل سمیّت، بیماری‌زایی، قابلیت انفجار یا اشتعال، خورندگی و مشابه آن به‌ مراقبت ویژه نیاز داشته باشد. پسماندهای ناشی از آماده ­سازی و استفاده از محصولات داروسازی جزء پسماندهای ویژه محسوب می­شوند.

در صورت عدم مدیریت مناسب و استفاده از روش­ های نامطلوب، سلامت جامعه و محیط زیست در معرض خطر قرار می دهد؛ به ­طوری که بازگشت داروهای تاریخ گذشته و یا مشکل ­دار به چرخه مصرف و یا امحای ناقص آنها از جمله استفاده از غلطک، باعث به خطرافتادن سلامت افراد می شود.

    پسماندهای دارویی شامل کلیۀ پسماندهای شرکت ­های دارویی در اشکال مختلف اعم از تولیدی، وارداتی و توزیع کننده می­باشد. ضایعات ممکن است در فرآیند تولید، بسته بندی، بارگیری و حمل کالا توسط تأمین­ کننده ایجاد گردد (ضایعات تولید) یا در عملیات داخلی انبار (از جمله بارگیری، تخلیه، چیدمان، جابجایی، عملیّات آماده ­سازی سفارش مشتری و نظافت) یا در حین توزیع کالا، رخ دهد (ضایعات ناشی از توزیع) و یا به دلیل اتمام تاریخ مصرف فرآورده ایجاد شود. به عمل معدوم نمودن ضایعات، «امحاء» گفته می­شود.

انواع روش های امحاء و شرایط مورد نیاز آن

الف) دفن کردن:

قدیمی­ ترین و متداول ­ترین روش امحاء زباله ­های خشک، انتقال به مراکز دفن است که به سه طریق انجام می­شود. دفن باز (بدون کنترل و غیرمهندسی)، دفن مهندسی و دفن بهداشتی و مهندسی با تکنیک بالا. دفن زباله در مراکز غیر مهندسی، از متداول­ترین روش­ هایی است که در کشورهای در حال توسعه مورد استفاده قرار می­گیرد. این مراکز، محل دفن زباله­ های خطرناک و خانگی بوده که به صورت غیر مهندسی طراحی شده و فاقد امکانات ایمنی هستند. مراکز فوق به علت غیر استاندارد بودن، برای امحاء دارو مناسب نیستند. در روش دفن مهندسی، مراکز دفن به صورتی طراحی شده ­اند که مانع نفوذ شیرابه یا مواد شیمیایی به آب­های سطحی و عمقی می ­شوند. به طور حتم بهترین مکان برای دفن ضایعات دارویی، مراکز دفن طراحی شده با تکنیک ­های مهندسی بالا است.

به طور کلّی مراکز دفن بهداشتی و اصولی به مراکزی اطلاق می­گردند که به صورت مهندسی طراحی و ساخته شده و دارای تمام استانداردهای لازم به عنوان محل دفن بوده و مدیریت آنها نیز به صورت اصولی صورت می­گیرد. این گونه مراکز دفن، بهترین انتخاب جهت دفن ضایعات دارویی می­باشند، زیرا بر طبق قوانین مهندسی گود برداری و عایق بندی شده ­اند؛ به طوری که امکان نفوذ یا جذب شیرابه توسط آب­های جاری و یا آب­های زیرزمینی در این مراکز وجود ندارد. زباله­ ها به طور روزانه در این مراکز انباشته و متراکم شده و سپس به وسیله لایه ­ای از خاک پوشیده می­شوند که این پوشش خاک به عنوان لایه بهداشتی عمل می­نماید.

ب) غیر متحرک سازی پسماندها (کپسوله کردن)

کپسوله کردن، به معنی تثبیت ضایعات دارویی در محفظه ­های پلاستیکی یا فلزی است که باید قبل از استفاده به درپوش تجهیز شده باشند. بعد از ریختن داروها در محفظه­ ها، به میزان 60 درصد از حجم باقی مانده به وسیله سیمان یا مخلوطی از سیمان و آهک انباشته می­گردد. فوم پلاستیکی با شن قیراندود شده نیز می­تواند مورد استفاده قرار گیرد.

پ) تثبیت کردن:

تثبیت کردن مواد دارویی روشی متفاوت از کپسوله کردن است. در ابتدا جدا­سازی پاکت­ ها یا بسته­ های کاغذی و پلاستیکی از داروها و خارج کردن داروها از پوشش­ های آنها صورت می­گیرد. سپس مواد دارویی با استفاده از مخلوطی از سیمان و آهک و آب به صورت ملات همگن در می­آیند. ملات به دست آمده به وسیله کامیون مخلوط کن کاملاً همگن می­گردد. این روش کم هزینه بوده و با استفاده از تجهیزات غیر حرفه ­ای امکان پذیر است.

ت) سیستم فاضلاب

برخی از فرآورده­ ها را می­توان با گرفتن تأییدیه از سازمان غذا و دارو و سازمان حفاظت محیط زیست، بعد از رقیق ­سازی با آب و در حجم کم به تدریج وارد سیستم فاضلاب صنعتی شرکت نمود. این روش باید به گونه ­ای اجرا گردد که هیچگونه خطر زیست محیطی را ایجاد ننماید.

ث) سوزاندن در مخازن باز

مواد دارویی به هیچ وجه نباید در مخازن روباز یا کوره­ های زباله سوز با حرارت کم سوزانده شوند. زیرا احتمال انتقال مواد سمی به هوا و آلودگی آن بسیار خواهد بود. اگر جعبه ­های مقوایی و کاغذها غیر قابل بازیافت باشند، می­توان آنها را سوزاند، ولی از سوزاندن جعبه ­های پلاستیکی پی وی سی باید جداً خودداری نمود.

ج) کوره های زباله سوز با درجه حرارت متوسط

کوره­ های زباله سوز دو مخزنه با درجه حرارت متوسط در بسیاری از کشورها در دسترس بوده و در موارد اضطراری می­توانند به عنوان دستگاه امحاء مواد دارویی به کار روند. درجه حرارت این گونه زباله سوزها حدّاقل 850 درجه سانتیگراد می­باشد و دود حاصله حدّاقل به مدّت دو ثانیه باید در کوره دوّم باقی بماند.

چ) سیستم جدید زباله سوز با درجه حرارت بالا

کوره پخت سیمان می­تواند به صورت ویژه جهت امحاء ضایعات دارویی، مورد استفاده قرار گیرد زیرا در مراحل پخت سیمان درجه حرارت مواد اوّلیه به بالای 1450 درجه سانتیگراد رسیده و درجه حرارت گاز تولید شده نیز بالای 2000 درجه سانتیگراد است. زمان توقف گاز در این درجه حرارت، تنها چند ثانیه به طول می­انجامد. در این حالت مواد ارگانیک به کار رفته در داروها تجزیه شده و احتراق سمی به­وجود آمده می­تواند به وسیله فیلترهای مناسب جذب گردند. ضایعات دارویی می­توانند به صورت بسیار کم (در حدود 5 درصد) به همراه سوخت به کوره اضافه و به این روش امحاء شوند. جهت جلوگیری از اختلال در بحث سوخت رسانی بهتر است مواد خارجی شامل قوطی، پاکت و پوشش ­های آلومینیومی جدا شده و داروها به صورت خرد شده وارد سیستم شوند.

ح) تجزیه شیمیایی

در صورتی که زباله ­سوز مناسب در دسترس نباشد؛ استفاده از روش ­های تجزیه شیمیایی بر طبق دستورالعمل کارخانجات تولیدی می­تواند جهت تجزیه و دفن اصولی مورد استفاده قرار گیرد. تکنیک بی­اثر سازی شیمیایی یا خنثی­ سازی به روش شیمیایی، یک روش زمان­بر و سخت بوده و مستلزم در دسترس بودن مواد شیمیایی قابل استفاده می­باشد. این روش برای امحاء محموله ­های کوچک داروها مناسب است و در صورتی که محموله دارویی مورد نظر، حجیم یا به میزان زیاد باشد (بیشتر از 50 کیلوگرم مواد دارویی)، استفاده از این روش امکان پذیر نخواهد بود.

روش های امحاء پیشنهادی براساس دسته و شکل دارویی

الف) آنتی بیوتیک ­ها

بهترین روش برای امحاء این گروه از داروها، به دلیل ناپایداری ترکیب آنها، سوزاندن است. اگر استفاده از زباله­ سوز امکان پذیر نباشد، روش کپسوله کردن یا تثبیت کردن از جمله روش­ هایی است که برای امحاء این گونه داروها پیشنهاد می­گردد. این مواد را نباید در سیستم فاضلاب تخلیه نمود، چراکه به علّت خاصیت میکروب کشی، باکتری ­های فعال در تصفیه آب را نیز از بین برده و باعث توقف عمل بیولوژیکی تصفیه آب خواهد شد. این گروه از داروها هرگز نباید بدون تثبیت دور ریخته شوند.

ب) ترکیبات ضد عفونی کننده

برخی از ترکیبات این گروه با قدرت میکروب کشی زیاد مانند لیزول (اسید کرسیلیک 50%) دارای تاریخ مصرف مشخصی هستند. می­توان آنها را در مراکز امحاء مواد شیمیایی و یا در کوره­ های پخت سیمان امحاء نمود. چنانچه این روش امکان­پذیر نباشد می­توان از روش تثبیت استفاده نمود.

پ) داروهای آنتی نئوپلاستیک و ایمونوساپرسیو

این دسته دارویی اگر خواسته یا ناخواسته وارد طبیعت شوند، اثرات سوء خطرناکی به بار خواهند آورد و با تأثیر بر رشد یا تکثیر سلول ­ها، می­توانند آثار مخربی بر حیات وحش داشته باشند. به همین دلیل امحاء آنها باید با حساسیت ویژه­ای انجام شود. این گروه باید مجزا از دیگر داروها نگهداری شده و در ظروف مناسب بسته بندی گردیده و به تولید کننده عودت داده شوند. چنانچه عودت آنها امکان­پذیر نباشد با استفاده از کورۀ زباله سوز دو محفظه­ ای با درجه حرارت در حدود  1200 درجۀ سانتیگراد در محفظۀ دوّم امحاء گردند.

ت) مایعات

این گروه از داروها خاصیت تجزیه پذیری طبیعی داشته و در طبیعت تجزیه می­شوند. به همین دلیل برخی از داروهای این گروه مانند ویتامین ­ها را می­توان در آب رقیق کرده و به سیستم فاضلاب وارد نمود. محلول­ های غیر خطرناک از قبیل نمک ­ها، آمینواسیدها ، لیپیدها یا گلوکز­ها را می­توان در غلظت ­های متفاوت بعد از رقیق کردن به سیستم فاضلاب صنعتی وارد کرد (با مجوز سازمان محیط زیست و سازمان غذا و دارو). می­توان داروهای خوراکی مایع را با استفاده از سیمان به صورت کپسوله شده در آورده و به این روش نیز امحاء نمود. روش دیگر امحاء اینگونه مواد، استفاده از کوره­ های زباله سوز با درجه حرارت بالا و استفاده از کوره ­های پخت سیمان می­باشد. این روش امحاء صرفاً برای مایعات غیر پرخطر مورد استفاده قرار می­گیرد.

ث) آمپول ها

این گروه داروها باید با قرار گرفتن بر روی یک سطح سفت و محکم، مانند سطوح سیمانی به صورت له­ شده در آیند. البتّه استفاده از مخازن فلزی و خرد کردن آنها با یک جسم سخت، مانند چکش­های قوی نیز می­تواند مناسب باشد. بعد از مرحلۀ خرد کردن، خرده ­های شیشه، جمع ­آوری شده و داخل مخازن مناسب که مخصوص حمل شیشه می­باشند قرار گرفته و جهت دفن به محل دفن زباله­ها حمل می­گردند. آب یا مایع حاصل از خردکردن نیز بعد از رقیق ­سازی به روش ­های اشاره شده در بالا، می­تواند امحاء گردد. آمپول ­های حاوی داروهای پرخطر مانند داروهای آنتی نئوپلاستیک، ایمونوساپرسیو و آنتی بیوتیک­ ها و... نباید له شوند و یا ترکیبات آنها وارد سیستم فاضلاب گردد. جهت امحاء این گونه آمپول­ ها استفاده از روش­های ویژه، ضروری است.

ج) افشانه ­های تنفسی و گازی

جهت امحاء افشانه­ های گازی و استنشاقی نباید آنها را سوزاند؛ چرا که در صورت انفجار، باعث آسیب کارگران و نیز تخریب تجهیزات کوره­ های زباله­ سوز خواهد شد. اگر این گونه داروها جزء داروهای پرخطر نباشند، می­توان آنها را به روش دفن مهندسی امحاء نمود و در صورت پرخطر بودن باید از روش تثبیت و سپس دفن استفاده نمود.

     با در نظر گرفتن جمیع جهات و به منظور حفظ شرایط زیست محیطی، باید گفت که بهترین روش مورد تأیید جهت از بین بردن ضایعات اقلام دارویی، غیرقابل استفاده و خارج کردن آنها از چرخه مصرف، امحای این فرآورده­ ها توسط شرکت­ های امحاءکننده دارای مجوز معتبر از سازمان غذا و دارو می­باشد. مسؤولیت فراهم آوردن شرایط مناسب جهت امحاء و هم چنین همراهی و نظارت بر انجام روند صحیح فرآیند امحاء و تهیه گزارش بر عهده مسئول فنی شرکت متقاضی می­ باشد. گزارش ضایعات باید شامل نام محصول، شماره سری ساخت، تعداد یا مقدار ضایعات، علت ضایعات، دوره زمانی جمع­ آوری ضایعات و محاسبه ارزش ریالی هر قلم و جمع کل ریالی ضایعات باشد.

تهیه شده توسط دکتر علی قائمی نیا و نازنین نادری کارشناسان اداره نظارت و ارزیابی فرآورده های طبیعی، سنتی و مکمل معاونت غذا و دارو