جمعیت ، سلامت ، باروری ، تغذیه

روابط عمومی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی ایران- آگاهی از رشد جمعیت همراه با سایر متغیرهای اقتصادی – اجتمــاعی پایه و اساس هرگونه برنامه ریزی برای توسعه ملی است، چرا که پیش بینی نیازمندی های اولیه هر جامعه مبتنی بر آمارهای مربوط به رشد جمــــیت است. در این مقاله زهره هنری کارشناس مواد خوراکی و آشامیدنی معاونت غذا و دارو دانشگاه علوم پزشکی ایران به بررسی جمعیت، سلامت، باروری و تغذیه می پردازد.

        از دیرباز جمعیت و رشد آن از مباحث مهم جمعیتی بوده که همواره اذهان محافل جمعیتی ، اقتصادی ، سیاسی و اجتماعی را به خود مشغول داشته و پیامدهای آن از جهات مختلف بررسی شده است . کشورها همـــــواره در سطح ملی ، منطقه ای و بین المللی در پی چاره اندیشی و برنامه ریزی افزایش یا کاهــــش جمعیت و تاثیرات آن هستند. آگاهی از رشد جمعیت همراه با سایر متغیرهای اقتصادی – اجتمــاعی پایه و اساس هرگونه برنامه ریزی برای توسعه ملی است، چرا که پیش بینی نیازمندی های اولیه هر جامعه مبتنی بر آمارهای مربوط به رشد جمــــیت است . می توان گفت از مهمترین متغیرها که در برنامه ریزی بعنوان مبنای محاسبات در نظرگرفته می شود، جمعیت ، دگرگونی آن در گذشته ، حال و پیش بینی تحولات آن در آینده است.

        بر اساس گزارش مرکز آمار ایران جمعیت کشور از سال 1400 تا 15 سال آینده 7 میلیون و 391 هزار نفر افزایش می یابد و روند رشد جمعیت از 77/0 درصد در سال جاری به 36/0 درصد در سال 1415 خواهد رسید. یکی از نگرانی های سال های اخیر در ایران بحران جمعیت و یا نزدیک شدن کشور به مرحله بحران جمعیت و بسته شدن پنجره جمعیتی کشور است . یکی از علل اصـــلی این نگرانی ، کاهش بستر و ظرفیت سرعت دهی به فرایند توســـعه و رشد اقتصادی است.

        جمعیت ایران هم اکنون 84 میلیون نفر است . علیرغم اینکه نرخ باروری در کشورمان کاهش چشمگیری پیداکرده است،  اما بررسی ها بیانگر آن است که در قرن اخیر جمعیت ایران 8 برابر افزایش یافته است.

        بر اساس آمار منتشرشده از بانک جهانی ، رشد جمعیت سالانه در ایران 4/1 ، میزان زاد و ولد 3/16 ، میزان مرگ و میر 3/5 درصد بوده است. نرخ رشد جمعیت ایران در سه دهه اخیر کاهش قابل توجـــــــهی داشته که این امر هشداری جدی برای آینده ایران می باشد .

        در علم جمعیت شناسی شاخص های مطـــرح در فرایندهای جمعیتی باروری ، مرگ و میر ، ازدواج ، مهاجرت و تحرک اجتماعی است و سه پدیده انسانی مهم در جمعیت شناسی ، تغییر تعداد جمعیت ، ترکیب سنی و جنسی جمعیت و توزیع مکانی جمعیت می باشد.

        مراحل چرخه جمعیت نیز عبارتند از : سکون و ثبات جمعیت ، مرحله آغاز بسط و گسترش جمعیت ، مرحله سوم افزایش ثانویه رشد جمعیت ، مرحله چهارم مرحله سکون و ثبات مجدد جمعیت و مرحله پنجم مرحله سقوط جمعیت است . شاخص های مهم وضعیت جمعیت در ایران تعداد خانوار ، بعد خانوار ، نرخ رشد جمعیت و شاخص امید به زندگی است.

        علاوه بر این یکی از شاخص های مهم در وضــعیت جمعیت ، مرگ و میر ، مرگ و میر خام است که در ایران 6/4 است که بدون در نظرگرفتن توزیع سنی و جنسی جمعیت و سایر خصوصیات فردی فوت شدگان از دقت زیادی برخوردار است.

        امید به زندگی شاخص دیگری است که شامل مرگ نوزادی ، مرگ و میر حوالی تولد و مرگ و میر شیرخواران است. علاوه بر این، مرگ و میرهای اختصاصی در کودکان و مادران بر حسب سن و علت فوت نیز محاسبه می گردد.

        نشانگرهای ابتلا به بیماری در جمعیت نیز از اهمــیت خاصی در بررسی وضعیت جمعیت برخوردار است و نشانگرهای ابتلا به بیماری در جمعیت نیز اهمیت خـاصی در بررسی وضعیت جمعیت دارد که عبارتند از : میزان بروز ، میزان شیوع ، شیوع لحظه ای، شیوع دوره ای. در رابطه با میزان ناتوانی یا معلولیت، نشانگرهای وقایع و نشانگرهای مربوط به انسان مطرح هستند . نشانگرهای سطح تغذیه از شاخص های مهم انسانی در افزایش امید به زندگی و کاهش میزان مرگ و میر در سنین مختلف جمعیتی است.

نشانگرهای سطح تغذیه یا همان نشانگرهای وضعیت تغذیه یکی از نشانگرهای مهم سلامتی هستند و عبارتند از :

الف- اندازه گیری تن سنجی ( آنتروپومتریک ) در کودکان پیش از ورود به سن دبستان ، مانند وزن و قد و دور قسمت میانی بازو

ب- قد ( و گاهی وزن ) کودکان در سن ورود به مدرسه

ج – فراوانی کمبود وزن به هنگام تولد ( کمتر از 5/2 کیلوگرم )

نیازهای تغذیه ای در سنین باروری

        وضعیت تغذیه مادر و مواد مغذی دریافتی قبل از بارداری و در حـــین بارداری اثر عمیقی روی سلامت مادر و کودک و در نهایت وضعیت جمــعیت دارد. وضعیت تغذیه یک زن ( و وضعیت تغذیه همسر او ) در این که می تواند باردار شود یا خیر تعیین کننده است و فاکتور اصلی در باروری سالم و حاصل آن است و تا حدی وضعیت تغذیه او پس از بارداری را نشان می دهد (شیردهی).

        به نوبه خود ، این فاکتورها می تواند روی سلامت کوتاه مدت و دراز مدت مادر تاثیرگذار باشند. ترکیبات بدن مادر ، ذخائر مواد غذایی ، رژیم غذایی و توانایی انتقال مواد مغذی از راه جفت ، در دسترس بودن مواد مغذی لازم برای جنین را تعیین می کند. 1000 روز پس از لقاح تا دو ســــال پس از آن دوره ای بحرانی است و نیازهای تغذیه ای جنین باید تضـــمین شود تا از اثرات نامطلوب بر بقای کوتاه مدت و نیز سلامت و رشد دراز مدت جلوگیری شود.

        زنان و مردان در سنین باروری تحت تاثیر عوامـــــلی مانند اضافه وزن و چاقی ، کاهش وزن و افزایش فعالیت فیزیکی تغییر می یابد. تغییرات در رژیم غذایی موجب کاهش  اختلال در تخمک گذاری و افزایش باروری می گردد. کمبود ویتامین D در مردان ( کاهش تستوسترون و کیفیت اسپرم ) و زنان ( مقاومت به انســـــــــولین و سندروم تخمدان پلی کیستیک )  با ناباروری مرتبط است.

        کلسیم در مردان در فعالیت طبیعی اسپرم نقش موثری دارد و مصـرف روی ، اسید فولیک و آنتی اکسیدان ها نیز به اندازه اجتناب از دخانیات ، الکل در شمارش کلی اسپرم ها موثر است . توصیه های کلــی برای باروری مردان مصرف فیبر بیشتر ، مواد غذایی با اندیس گلیسمیک کمتر  ، مصرف پروتئین حیوانی کمــــــتر در رژیم غذایی روزانه تامین آهن از منابع گیاهی ، مصرف روزانه مولتی ویتامین و فعالیت فیزیکی متوسط روزانه توصیه می شود. استرس اکسـیداتیو با صدمه به اسپرم سازی در بدن همراه است و تاثیر مکمل ها ضعیف و ناپایدار است.

        زنان در بدو ورود به بارداری ، شرایط تغذیه ای پایین تر از حد مطلوب دارند مثل چاقی ، دریافت ناکافی اسیدهای چرب با زنجیره طولانی و چندگانه ، پروتئین ، روی ، آهن و کولین دارند. اگرچه بهداشت عمومی در حال حاضر توصیه می کند ابتدا مکمل اسید فولیک و تعدادی از مواد مغذی نیز در بدو ورود به بارداری اهــمیت دارند. دریافت ناکافی مواد مغذی خطر رشد کم نوزاد یا رشد کم جنین در مقایسه با سن تقویمـی یا تولد زودرس نوزاد را کاهش می دهد. مصرف مکمل های مولتی ویتامین – مولتی مینرال در زنان باردار توصیه می شود. برنامه های آمـــــــــوزشی در سنین باروری برای زوج ها توصیه می شود اما شواهد در خصوص تاثیر گذاری آموزش ها ناکافی است.

        در هر حال بنظر میرسد تداخلات تغذیه ای از ممنوعیت مصرف الکـــل و دخانیات موثرتر است . بعلاوه مصرف اسیدهای چرب امگا – 3 و امگا – 6 ( اخیرا مصرف بیشتر امگا – 6 ارجحیت یافته است ) در بدو ورود به دوران بارداری در تشــکیل مغز جنین نقش موثری دارد .

        هنگامیکه مردان و زنان در سنین باروری در معرض عوامل شیمیایی محیطی ، شامل حشره کش ها ، فلزات سنگین ( بخصوص سرب ) یا حلال های ارگانیک قرار می گیرند مدت زمان باردار شدن را طولانی تر می کند.